몽골불교 승가교육에 끼친 『Lam rim』의 영향 연구

다국어 초록 (Multilingual Abstract)

Шагжамүни Буддагийн сургаал нь Судар, Виная, Абхидхарма зэрэг гурван сав аймгийн номын цогц бөгөөд Буддын шашны сургаал номлолын охь дээж мөн. Бурхан багшийн сургаал нь хүмүүний түүхэнд олон соёл иргэншил дамжин шүтэгдэж, судлагдаж ирсэн зонхилох шашин суртгаал юм.

Бурхан Буддагийн номлосон гэгээрэлд хүрэх зам, сургаалыг хэрэгжүүлэх түүхэн үйл явцад бусад урсгал чиглэл, ялгамжтай номлолууд их хөлгөний уламжлалд бий болж, олон нарийн тайлбар бүтээлээр баяжин хөгжиж иржээ.

Бурханы ном Монголд дэлгэрсэн түүхэн гурван цаг үе байдаг гэж үздэг бөгөөд Монголын Бурханы шашны сургаал номлол, ялангуяа Буддын гүн ухааны үндэс нь Бурхан Буддагийн айлдсан судрын аймаг, Наландарын их мэргэдийн сонгодог бүтээлүүд, хожмын үеийн Төвөд, Монголын эрдэмтэн хуврагуудын зохиосон үнэт тайлбар зохиолууд мөн болно.

Эртний Энэтхэгийн Буддын шашны төв болох Наландарын их сургууль нь IV зуунд анх суурь нь тавигдсан бөгөөд тухайн үеийн Энэтхэгийн буддизмын хөгжилд ихээхэн чухал хувь нэмэр оруулсан байдаг. Харамсалтай нь XII зуунд бусад шашны түрэмгий нөлөөллийн улмаас Энэтхэг орноос даажихад хүрсэн юм. Наландарын эрдэмтэн Атиша (982-1054) нь Гаадамбын урсгалыг үндэслэгч бөгөөд Төвөдөд Бурханы шашныг шинэчлэн дэлгэрүүлэхэд ихээхэн нөлөөлсөн хувраг байжээ. Атиша гэгээн нь Бурхан багшийн сургаал номлолыг үндэс болгон Их хөлгөний бодьсадвын явдлыг чухалчлан "Бодь мөрийн зул" хэмээх номоо айлдсан нь Төвөд, Монголын Бурханы шашин, ялангуяа Гэлүгбийн ёсны дэлгэрлэлтэд чухал үүрэг гүйцэтгэжээ.

Эзэн Чингис хаан Их Монголын эзэнт гүрнийг байгуулснаас хойш уламжлалт бөө мөргөл ба Бурханы шашныг тэнцвэрийг хадгалж, эв найрамдалтай зэрэгцэн орших нөхцлийг бий болгосон бөгөөд Христ, Исламын болон Азийн бусад улсуудын шашныг хүлээн зөвшөөрсөн бодлого барьж байжээ. Монголд Төвөдийн Бурханы шашин анх орж ирэх үед нүүдэлчдийн дунд бөө мөргөлийн нөлөө давамгай хэвээр байсан бөгөөд Бурханы шашин нь тухайн үеийн язгууртнуудын шашин шүтлэг болж байжээ. XIII-XIV зуунд Төвөдийн Бурханы шашны Сажаба, Гаржүдбын урсгал Юань гүрний Монгол хаад, ноёдын дунд шашин шүтлэгийн зонхилох үүрэгтэй байв.

XIV зуунд Монгол эцэг, Төвөд эхийн гэр бүлд төрсөн Богд Зонхов нь Төвөдийн Бурханы шашинд томоохон өөрчлөлт, шинэчлэл хийж, 18 боть бүхий сургаал номлолыг айлдан дэлгэрүүлсэн нь Гэлүгба ёсны суурь болжээ. Зонховын Бодь мөрийн зэрэг нь Атишагийн Бодь мөрийн зул номд суурилан, түүнийг дэлгэрүүлэн айлдсан Гэлүг ёсны суурь сургаал номлолын дээж хэмээн үздэг. Богд Зонховын бүтээлүүд нь Бурхан багш, Наландарын их мэргэдийн сонгодог бүтээлүүдийг нарийвчлан судалж, дэлгэрүүлэн тайлбарласан зохиолууд байдаг.

XIV зууны хоёрдугаар хагаст Зонховын үүсгэн байгуулсан Гэлүгба урсгал нь Төвөд болон Монголын бурханы шашинд томоохон өөрчлөлт хийж, энэхүү шинэ урсгалыг дагах, шүтэх, судлах зэрэг шашин номын үйл ажиллагаа идэвхтэй өрнөжээ.

Монголын хаад, ноёд Бурханы шашны Гэлүгба ёсыг дэлгэрүүлэх зорилгоор Гуравдугаар Далай лам Содномжамцыг урин залж, ном сургаал айлдуулж, Далай хэмээх алдрыг хайрлажээ. Тэр цагаас хойш Монголын Бурханы шашинд Гэлүг уламжлалын сүм хийд, боловсролын тогтолцоо дэлгэрч, Буддын шашны үнэт зүйлд суурилсан урлаг, соёл, ёс суртахуун бий болж, Монголын ард түмний эв нэгдлийг бэхжүүлэхэд ихээхэн чухал үүрэг гүйцэтгэсээр байна.

Анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазар бээр энэхүү Гэлүг урсгал Монгол оронд дэлгэрэхэд түүхэн хувь нэмэр оруулсан бөгөөд түүний зохиосон ном зохиол, дэглэсэн зан үйл, ая дан, хувцас хэрэгсэл зэрэг нь хуврагийн чуулганы дахин давтагдахгүй өв соёл болон өвлөгдөн иржээ. Тухайлбал Лхасын их ерөөлийг Монгол оронд хурдаг болгож өөрийн ерөөл, магтаал, маань татах зэргээр баяжуулсан төдийгүй энгийн ард иргэдийн дунд дэлгэрсэн зан үйлийг бий болгожээ. Мөн Өндөр гэгээний үе буюу 1686 онд Халх, Ойрадын хаад, хутагт хувилгаад нэгдэн чуулсны дараа Майдар эргэх ёслолыг анх тэмдэглэжээ.

Хоёрдугаар Богдын үед буюу 1736 онд анхны гүн ухааны сургууль болох Дашчойнпэл дацанг байгуулсан. Их хүрээнд 1844 онд Ламрим дацан байгуулснаар шашны боловсролд чухал үүрэгтэй байсан төдийгүй бодь мөрийн зэргийн номыг гүнзгийрүүлэн судлах, гүн ухааны хэлцэл мэтгэлцээн хийх зэрэг сургалтын үйл ажиллагаа явуулж байсан зэргийг дурдаж болно.

Монгол орноо дээдийн номын гурвантаа дэлгэрүүлэх эхэн үесд Төвөд багш нарыг залж байсан бол улмаар эрдэмтэй Монгол лам нар олноор төрөн гарсан XVII-XX зууны эхэн үеийг Бурхан шашин ихээр дэлгэрсэн үе гэж үздэг. Энэхүү их дэлгэрэлтийн үеийн боловсрол, эрдэм судлалын цөм нь Богд Зонховын сургаал номлол, тэдгээрийн дундаас “Ламрим” буюу Бодь мөрийн зэргийн зохиол бүтээлүүд байжээ хэмээн дүгнэхээр байна.

국문 초록 (Abstract)

본 연구의 목적은 몽골불교의 성립에 끼친 티벳불교 겔룩빠의 영향을 고찰하고, 인도 날란다 마하비하라를 계승한 몽골불교 승가교육의 학제와 사자상승(師資相承)의 전통을 고찰하는 데에 있다. 이 과정을 통해 본 논문에서는 인도의 날란다의 학제와 티벳 겔룩빠가 몽골의 불교교육과 몽골 사회문화에 끼친 영향을 조명하였다. 몽골불교 승가교육에 끼친 『Lam rim』의 영향을 논의한 연구 결과는 다음과 같다.
첫째, ‘티벳불교와 『Lam rim』의 성립 배경’에서는 티벳불교가 인도불교를 계승하게 된 역사와 인도불교의 성격을 살피고, 이후 몽골과의 교섭을 통해 티벳불교의 겔룩빠가 몽골불교의 형성에 기여한 문헌과 쫑카빠, 달라이라마 제도와의 관계들을 역사적 상황을 중심으로 고찰하였다.
날란다대학은 4세기 전후 그 원형이 갖추어진 이래로 인도불교의 모든 문헌과 연구, 불교문화와 의례의 중심지였다. 몽골불교가 인도불교와 만난 때는 12세기 불교가 인도에서 사라진 이후 날란다대학의 전통을 계승한 티벳불교를 만나게 되면서부터였다. 몽골은 칭기스칸에 의해 건국된 이래 전통신앙과 불교를 조화롭게 유지하면서 아시아의 문화를 골고루 받아들이고, 몽골의 독창적인 불교문화를 발전시켰다.
둘째, 『Lam rim』의 교육과정과 사상’에서는 몽골불교와 교섭한 티벳불교 겔룩빠의 본질을 인도 날란다 마하비하라(Nalanda Mahavihara)이라 규정하고 이를 계승한 몽골불교에 대해서도 근본적으로 불교의 본향인 인도불교의 계승자가 되는 이유를 조명하였다. 티벳불교 겔룩빠는 인도에서 활동하였던 아띠샤의 『보리도등론』과 이를 계승한 쫑카빠에 의해 인도불교 날란다 마하비하라의 계승자라는 선언을 다수 발견할 수 있다.
14세기 전후 몽골인 아버지와 티벳인 어머니사이에서 태어난 쫑카빠는 아띠샤의 교학과 수행체계를 계승하고, 많은 저술을 남겼다. 쫑카빠는 인도 날란다대학의 17논사의 교학을 중심으로 『Lam rim』과 『비밀도차제론』 양 저술을 통해 인도불교의 모든 사상과 수행체계를 요약하였다. 『Lam rim』에 나타난 사상은 날란다대학에서 까말라실라의 『수습차제』와 아띠샤의 『보리도등론』에서 보이듯 방대한 문헌을 정리하고, 혜학을 인명학으로, 정학을 밀교를 방편으로 수습하는 전통을 계승하였다.
셋째, ‘몽골 겔룩빠의 승가교육과 『Lam rim』’에서는 겔룩빠의 영향에 의해 『Lam rim』 다창과 조르하인 다창에서 현교교육과 밀교교육을 전담한 몽골승가의 독특한 양상에 주목하여 논의하였다. 몽골 승가교육의 중심이었던 ‘다창’에서 티벳불교 승원의 과정과 거의 동일하게 계율, 『구사론』, 『현관장엄론』, 『입중론』, 논리학의 오명학으로써 현교의 중심으로 삼았다. 또한 밀교의 수행은 마지막 단계에서 자격있는 제자에게 수행의 기회를 부여하였다. 아울러 티벳불교 승원과는 차별화된 몽골 다창의 특징으로, 불상조성, 사찰건립, 범패문화, 불교미술, 의례음악, 불교무용 등에 대한 교육을 현교교육 못지않게 중시하며 몽골의 문화 전체를 발전시키는데 큰 역할을 한 점을 논의하였다.
넷째, ‘Ⅵ 몽골 승가교육과 『Lam rim』의 불교사적 의의’에서는 먼저 몽골불교를기존의 샤머니즘과 밀교 중심의 시각에서 벗어나 인도불교의 정통인 날란다 마하비하라나 위끄라마실라 마하비하라의 전통을 계승한 역사적 사실을 확인하였다.
이러한 연구과정을 통해, 몽골불교는 13세기 쿠빌라이칸에 의해 초기에는 사꺄빠와 깊은 관계를 가졌으나 점차 겔룩빠의 영향을 많이 받아 날란다대학과 쫑카빠의 교학을 중시하게 되었음을 고찰하였다. 특히 『보리도차제론』에 나타난 계율관과 윤리관, 대승보살의 자비사상과 논리학의 언어와 논리를 받아들여 몽골불교뿐만 아니라 몽골사회와 문화를 크게 향상시켜 오늘에 이르게 하였음을 확인하였다.

다국어 초록 (Multilingual Abstract)

As the core teachings of the Sakyamuni Buddha, the Tripitika collections containing the Sutras, Vinaya and Abhidharma texts or the original teachings of Buddhism have been thoroughly studied and practiced throughout different civilizations and at different historical eras. The system of practicing the path to enlightenment preached by the historical Buddha has consequently led to the development of various teachings and practices depending on the sects of Buddhism, especially Mahayana Buddhism.

Similarly, Mongolians have attempted to introduce Buddhism three times at three different historical times in its history. The philosophical foundation of Mongolian Buddhism is based on the sutras of the historical Buddha, the classic works of the Nalanda Buddhist masters, and valuable texts composed by Tibetan and Mongolian scholar monks of the later periods.

Nalanda University was established in the 4th century in its original form, and it has greatly contributed to the development of Indian Buddhism at that time. Unfortunately, Buddhism disappeared from India in the 12th century due to the oppressive activities of other religions.

It was Atisha (982-1054) who largely caused the reformation of Buddhism in Tibet as the founder of Kadampa school. Atisha wrote, "The Lamp of the Bodhisattva Practice", emphasizing the fundamental teachings of the Buddha Sakyamuni.

Since the Mongolian Empire was founded by Genghis Khan, it has harmoniously maintained an effective balance of coexistence between traditional Shamanism and Buddhism while embracing other faiths of Christianity, Islam and Asian origins. When encountering Tibetan Buddhism, the influence of shamanism was still dominant among the nomads and Buddhism was attractive to the aristocrats of the society only. In the 13th and 14th centuries, the Sakya and Kagyu sects of Tibetan Buddhism were introduced to the Mongol rulers of the Yuan Dynasty.

Born to a Mongolian father and a Tibetan mother in the 14th century, Tsongkapa not only inherited the teachings and practices of Atisha but he wrote a large number of works resulting in 18 volumes of highly valued works. The ideas that appeared in "Lam rim" texts were originated in the classic works of the Nalanda masters such as in Kamalasila's "Stage of Path" and Atisha's "The Lamp of the Bodhisattva Practice".

Following the of Gelug-pa school founded by Je Tsongkha-pa in the second half of the 14th century, there was a tremendous shift among Tibetan and Mongolian Buddhists from the traditional schools to a new sect called Gelug-pa in the following centuries. It is believed that the Tsongkha-pa’s teachings, especially the Lamrim texts, were based on the original teachings of the Buddha and the classic works and commentaries of the Indian Buddhist masters.

In order for the Mongolian rulers to reintroduce Buddhism via Tibet that time, the Mongol khans invited the Third Dalai lama in the late 16th century. Ever since, in Mongolian Buddhism, the monastic educational system of Gelug-pa tradition has played a crucial role in educating and training monks, creating art and culture based on Buddhist values, promoting ethical principles in the society, and strengthening unity among the Mongolian people.

The First Bogd Jetsundamba Zanabazar had made a valuable contribution to the dissemination of Gelug-pa sect of Buddhism in Mongolia through his writings, works on rituals and rites that served as the foundation of monastic culture and heritage of Mongolian Buddhism. He successfully modified the Lhasa Monlam prayer as the key monastic ritual for a new year, Maitreya Circling ritual and enabled the followers to perform laypeople rituals harmonized with Mongolian traditional ways.
The Second Jetsundamba established the first school of Buddhist Philosophy and Dialectics in 1736. Lamrim college was founded in 1844 further contributing to the development of monastic education, practice and debating in Mongolia.

In the beginning of the third Dharma spread period in Mongolia, Mongolians invited Tibetan scholar monks for higher monastic education and training. However, from the 17th to the early 20th century, there had been a large number well educated Mongolian scholar monks, who had produced valuable scholarly works, many of which were based on the works of Je Tsongkha-pa, especially Lamrim teachings.

목차 (Table of Contents)

• I. 서 론 1
• 1. 연구의 목적 1
• 2. 연구의 범위와 방법 6
• Ⅱ. 티벳불교와 Lam rim의 성립배경 11
• 1. 티벳불교 종파의 전개 11
• 2. Lam rim의 성립 과정과 저술 22
• 1) 도차제(道次弟)와 현밀겸수(顯密兼修) 22
• 2) 아띠샤의 보리도등론 24
• 3. 쫑카빠와 Lam rim 29
• 1) 쫑카빠의 전기와 사상 29
• 2) 쫑카빠의 Lam rim 저술 31
• Ⅲ. 티벳불교와 Lam rim의 성립배경 33
• 1. 삼사도(三士道) 분류와 전행 33
• 1) 삼사도(三士道) 분류의 목적 33
• 2) 삼사도에 입각한 실천체계 34
• 2. 도차제의 교육체계 51
• 1) 현교(顯敎) 교육 51
• 2) 밀교(密敎) 교육 53
• 3. 현밀겸수의 기조 55
• 4. Lam rim 교육사상의 특징 58
• Ⅳ. 몽골 겔룩빠의 승가교육과 Lam rim 61
• 1. 몽골불교와 겔룩빠 관계 61
• 1) 티벳불교의 몽골 전래 68
• 2) 몽골불교와 달라이라마와의 관계 34
• 3) 몽골불교와 전통신앙의 융화 70
• 2. 도차제론의 수용 73
• 3. 몽골불교의 교학적 특징 76
• 1) 4부 탄트라 분류 81
• 2) 몽골불교에서 밀교의 변화와 영향 83
• Ⅴ. 몽골사원의 겔룩빠 전통 89
• 1. 몽골의 승가체제 89
• 1) 다창과 교육기관 89
• 2) 승가교육과 몽골대장경의 간행 96
• 3) 몽골대장경의 구성과 보존 101
• 2. 오명처(五明處)의 교육체계 102
• 1) 오방명과 오명학 102
• 2) 인명학과 뒤다 105
• 3. 체딩 라랍파의 보리도등론(菩提道燈論) 주석 112
• 1) 체딩 라랍파의 전기와 저술 112
• 2) 체딩라랍파의 도차제(道次弟) 주석 113
• 3) 체딩 라랍파의 주석 평가 125
• Ⅵ. 몽골 승가교육과 Lam rim의 불교사적 의의 127
• 1. 날란다대학의 전통 계승 127
• 2. 묀람첸모와 몽골사회 130
• 1) 묀람첸모의 성립 배경 130
• 2) 묀람첸모의 몽골내 위상 134
• 3. 몽골불교의 다양성과 포용성 139
• Ⅶ. 결 론 143
• 참고문헌 150
• 국문초록 158
• Abstract 160
• Агуулга 163